Baksteen doet meer dan bekleden

Baksteengevels zijn uniek door de combinatie van esthetische, technische én milieuprestaties. Ze geven het bouwwerk vorm, kleur en karakter. Beschermen tegen regen, hitte, kou, wind, geluid, brand en meer. En kennen een goede milieuprestatie door de vrijwel onderhoudsvrije en lange levensduur (> 150 jaar). Bovendien is het een materiaal dat niet verkleurt en mooi veroudert. Dat verklaart de lage levensduurkosten en waardevastheid van baksteengevels. Deze publicatie geeft een korte toelichting op de gevelfuncties en de materiaalprestaties.

Vormgeving

De variatie in baksteensoorten en -kleuren, metselverbanden, verbindingstechnieken en detailleringen bieden een oneindig pallet aan architectonische mogelijkheden.

We zien dan ook aansprekende baksteengevels in vrijwel alle architectuurstromingen in heden en verleden.

Baksteengevels vergen nauwelijks onderhoud, behouden hun kleur en verouderen mooi. Dit in tegenstelling tot de meeste gevelmaterialen. Het bewijs hiervoor zien we terug in bouwwerken door het hele land. Sommigen zijn wel 400 jaar oud. Deze extreme duurzaamheid komt door een mix aan factoren en materiaaleigenschappen. Zie de alinea ‘Bescherming’ voor een toelichting.

De esthetische mogelijkheden van bouwkeramiek zijn niet beperkt tot de gevel. Bouwkeramiek is gebakken klei en kent verschillende productgroepen: bakstenen, baksteenstrippen, straatklinkers, dakpannen en tegels. Materiaal- en ontwerpkeuzes bij gevel, dak en bestrating kunnen elkaar visueel versterken en aanvullen. Zo krijgen bouwwerken en openbare ruimte een gezamenlijke, gewaardeerde en herkenbare identiteit, passend bij de rijke Nederlandse bouwcultuur.

Bescherming

Baksteengevels beschermen zowel de gebruikers van het bouwwerk als de constructie zelf. Dat zorgt voor een comfortabel en gezond binnenklimaat, veiligheid en verlengt de levensduur van het bouwwerk. Ze beschermen tegen:

• Regen en vocht. De baksteengevel is water- en vorstbestendig, vrijwel waterdicht en heeft waterbufferend vermogen. Daardoor wordt de achterconstructie niet door regen en weinig door vocht belast. Zelfs bij wind en stootvoegloos metselwerk. Verder blijft de baksteengevel vormvast, doordat vochtwisselingen nauwelijks krimp of zwelling veroorzaken. Vocht aan de binnenzijde van de baksteengevel en in de spouw wordt afgevoerd via open stootvoegen. Dit vocht is niet van invloed op de levensduur van de baksteengevel of de spouwconstructie.
• Hitte en kou. De baksteengevel vlakt temperatuurpieken af tussen dag-nacht en warme-koude perioden. De steenmassa zorgt voor warmtebuffering, waardoor een temperatuurpiek niet of later doordringt in de spouwconstructie. Dat is gunstig voor het binnenklimaat. Uiteraard verzorgt de spouwisolatie de isolatiewaarde. Verder blijft de baksteengevel vormvast, doordat temperatuurwisseling weinig krimp of uitzetting veroorzaken en met een juiste detaillering wordt opgevangen.
• De baksteengevel biedt als onderdeel van de spouwconstructie weerstand tegen de windbelasting. Zie de alinea ‘Constructief’.
• De baksteengevel dempt als onderdeel van de spouwconstructie omgevingsgeluid. De steenmassa absorbeert geluid en trillingen.
• Baksteenmetselwerk is onbrandbaar en veroorzaakt geen rookvorming of brandende druppels. Dat voorkomt dan wel vertraagt branddoorgifte via de gevel. Bijvoorbeeld bij brand(stichting) nabij de gevel of een uitslaande brand.
• De baksteengevel biedt als onderdeel van de spouwconstructie weerstand tegen stootbelastingen. Bijvoorbeeld veroorzaakt door fietsen, ladders, karretjes, vandalisme of inbraak. Zie de alinea ‘Constructief’.
• Ongewenste dieren. De baksteengevel is bestand tegen ongedierte, (knaag)dieren en pikkende vogels. Enkele open stootvoegen geven minimale toegang tot de spouw.

Milieuprestaties

De goede milieubelasting voor baksteengevelwerk komt tot uiting in een gunstige MKI-waarde. Dat komt niet alleen door de vrijwel onderhoudsvrije en lange levensduur (> 150 jaar). Gunstig is ook dat bakstenen worden hergebruikt of gerecycled. Er zijn volledig circulaire droogstapelsystemen. Bij baksteenmetselwerk met kalkmortel is hergebruik van de bakstenen mogelijk. Baksteenmetselwerk met cementmortel wordt gebruikt als funderingsmateriaal onder wegen of als secundaire grondstof voor nieuwe bakstenen.

(Regen)water spoelt geen schadelijke stoffen uit het metselwerk, zodat het milieu niet wordt belast. Zo blijkt uit de vereiste uitloogtesten vanuit het Besluit Bodemkwaliteit. Bakstenen zijn gemaakt van klei; een lokale hernieuwbare grondstof. In samenwerking met o.a. Staatsbosbeheer en natuurorganisaties zorgt kleiwinning al decennia voor de vorming van nieuwe en rijke natuurgebieden. Kleiwinning is bovendien nodig om de kans op rivieroverstromingen te verkleinen.

De milieuprestatie volgt uit wetenschappelijk en genormeerd onderzoek, die de totale milieubelasting over de gehele levensloop bepaalt (LCA: levenscyclusanalyse). In Nederland wordt dat omgerekend naar één getal; de Milieu Kosten Indicator (MKI). Dit is een fictieve kostprijs voor het compenseren van negatieve milieu-invloeden.

Ongebruikte milieuwinst

De milieuprestatie van gebouwen wordt meestal berekend voor 50 jaar (utiliteitsbouw) of 75 jaar (woningen) op basis van de MKI-waarden van de gebruikte bouwmaterialen. Voor het milieu is het beter als gebouwen langer meegaan en worden gebruikt. Baksteengevels kunnen makkelijk 150 jaar mee en bieden dus nog veel potentiële milieuwinst.

Minder isolatie nodig

De metselwerk spouwconstructie is een zogenoemde niet-geventileerde gevel. Dit geveltype reduceert (bij een Rc-waarde van 4,7) 25 tot 30% isolatie ten opzicht van een sterk-geventileerde gevel, met bijvoorbeeld hout of plaatmaterialen. Dat bespaart kosten en milieubelasting.

De lucht in de metselwerkspouw staat vrijwel stil en levert een substantiële bijdrage aan de isolatiewaarde. Vandaag de dag is er nog nauwelijks thermische trek in de spouw door de goede isolatie. Voor droging is geen spouwventilatie nodig. Het vochttransport door het buitenspouwblad is afdoende, zo blijkt uit onderzoeken van onder andere de KU Leuven. Er zijn slechts enkele open stootvoegen nodig boven kozijnen en fundering voor eventuele waterafvoer.

Verder wordt de isolatie veel minder doorbroken door dunne spouwankers dan door het vele stijl- en regelwerk voor de bevestiging van hout of plaatmaterialen.

Ten slotte is er minder risico op brandverspreiding via de spouw bij een niet-geventileerde gevel. Zodat bijvoorbeeld in bepaalde toepassingen isolatie uit een minder strenge brandklasse volstaat.

Constructief

Baksteenmetselwerk wordt meestal in een spouwconstructie toegepast. Bakstenen en mortel vormen het gestapelde buitenblad, dat met spouwankers wordt verbonden aan de achterconstructie (het binnenblad). Constructief werken de onderdelen van de spouwconstructie samen.

Door de stijfheid van baksteenmetselwerk kan de achterconstructie relatief licht worden gedimensioneerd. Dat bespaart kosten en milieubelasting.

Metselwerk is als onderdeel van de spouwconstructie ook bestand tegen andere belastingen. Bijvoorbeeld veroorzaakt door de montage van een ‘groene gevel’, zonneschermen, luifelconstructies, reclameborden. En ook stoten door bijvoorbeeld fietsen, ladders, karretjes, vandalisme of inbraak. Zo nodig wordt de spouwconstructie daarop berekend.

In een spouwconstructie draagt het draagt metselwerk vooral het eigen gewicht. Bij steens metselwerk kunnen ook vloerenbelastingen worden opgenomen.